مشهد دربارهٔ این پرونده طلاعات (Mash'had) کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران بود.۵ مشهد با ۳۲۸ کیلومتر مربع مساحت، دومین شهر پهناور ایران بعد از تهران می‌باشد.۳ بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ این شهر با ۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن جمعیت، دومین شهر پر جمعیت ایران پس از تهران است.۶
ایرانی‌ها این شهر را پایتخت دوم کشور خود می‌دانند. این شهر به واسطهٔ وجود حرم علی بن موسی‌الرضا، هشتمین امام مذهب شیعه، سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلیون زائر۷ از داخل و دو میلیون زائر از خارج از کشور است.
شهر مشهد در حوزهٔ رودخانهٔ کشف‌رود و در دشت مشهد بین کوه‌های هزارمسجد و بینالود گسترده شده است. این شهر در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه قرار دارد.۴ بیشینهٔ ارتفاع شهر مشهد ۱۱۵۰ متر و کمینهٔ آن ۹۵۰ متر است.
شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است.۹ بیشینهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زیر صفر است.۱۰
بیش از ۹۳٪ مردم مشهد فارسی زبان هستند.۱۱ تراکم جمعیت در مشهد بیش از نه‌هزار تن در هر کیلومتر مربع می‌باشد.۲
در تاریخ ۱۳۸۸/۸/۸ سالروز تولد علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان، توسط محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت، و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مشهد رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد.۱۲
مشهد بزرگ‌ترین کلان‌شهر مذهبی جهان نیز می‌باشد.نیازمند منبع این شهر به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال ۲۰۱۷ برگزیده شده است.
ام مشهد
واژهٔ مشهد به معنی محل شهود و محل شهادت است و مشاهد جمع آن است.۱۴ علی بن موسی الرضا پس از قتل به دست مأمون عباسی در سال ۲۰۲ ه. ق. در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و کم‌کم بر پهنهٔ آن، به ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد کوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.۱۵
پیشینهٔ نام مشهد و توس
نوشتار اصلی: طوس
نام «مشهد»، از ابتدای سدهٔ سوم ه. ق. پس از قتل علی بن موسی الرضا پدیدار شد. پیش از آن در مجاورت مشهد شهر مهم نوغان قرار داشت که یکی از چهار شهر ولایت توس و بعد از تابران بزرگ‌ترین و حتی در سده‌های اولیه اسلامی بزرگ‌تر و مهم‌تر از تابران بود. پیش از قتل علی بن موسی الرضا در سال ۲۰۳ ه. ق، و دفن او در کاخ حُمَید بن قَحطَبه در سناباد نوغان خبری از مشهد نبود. حتی نام نوغان توس از سده‌های اولیهٔ اسلامی به بعد در متون راه یافته و پیش از آن تقریباً هیچ خبری از نوغان نیست، بلکه تنها از ولایت توس یا شهر توس اخباری در اساطیر و آثار حماسی بعد به چشم می‌خورد. در نتیجه، تاریخچهٔ مشهد از ابتدا تا پیدایش اسلام در تاریخ توس، و در دو سدهٔ اسلامی در تاریخ نوغان مستتر است.
تاکنون دربارهٔ نام توس وجه تسمیهٔ دقیقی ابراز نشده، ولی «بارتلمه» برای واژهٔ tusa ریشهٔ taos را پیشنهاد داده است. این ریشه دارای دو معنی خالی و رها است.۱۶ این نام هم بر پهلوانی ایرانی و هم بر منطقه‌ای در خراسان اطلاق می‌شود.
توس یکی از شانزده سرزمین مهم و مقدسی بوده که در کتاب دینی ایرانیان اوستا از آن به نام «اُوروِ» یاد شده است. در یکی از بخش‌های اوستا نام توس به عنوان یلی جنگجو آمده است که در برابر پسرانِ دلیرِ ویسه می‌جنگد و از ایزدبانو «اردویسور اناهید» تقاضای یاری می‌کند. پس از آن بیشتر فردوسی توسی است که نام این دیار را بارها در شاهنامه گنجانیده، و به گفتهٔ او سام نیای رستم در کنار کشف‌رود توس با اژدهایی جنگیده و آن را کشته است. کیکاووس نیز گنجی به نام عروس در توس پنهان داشته که چون نوبت به کیخسرو رسیده او به گودرز گفته است تا آن را به پهلوانان ایران، چون زال و گیو و خداوند رخش (رستم) ببخشد. بالاخره یزدگرد بزه‌کار یا اثیم (یزدگرد یکم ساسانی) که پدر بهرام گور بوده به روایت فردوسی در کنار چشمهٔ سو توس بر اثر جفتهٔ اسبی آبی کشته شده است. اما این همه پیش از آن که اهمیت تاریخی داشته باشد خبر از اهمیت توس در عهد باستان می‌دهد.۱۷
نام توس تا دورهٔ ساسانی مشخصاً در متون و منابع نیامده و در کتیبه‌های دورهٔ هخامنشی، شهرهای شمال شرق کشور با نام ایالت پرثوه، جزیی از قلمرو امپراتوری هخامنشی آمده است. در دورهٔ اشکانی نیز نامی از این شهر در دست نیست؛ اما در دورهٔ ساسانی جز چند مورد که حوادثی در این شهر اتفاق می‌افتاده، تاریخ توس را باید در لابه‌لای حوادث و تاریخ منطقهٔ خراسان جستجو کرد.۱۸
ابن حوقل به سادگی این مکان را مشهد نامیده؛ یاقوت، در بیانی صحیح‌تر، آن را مشهد رضوی حرم رضا نام نهاده است. مشهد به عنوان نام یک مکان نخستین بار در المقدیسی و اواخر دههٔ سوم قرن چهارم هجری پدیدار شده است. در حدود نیمهٔ قرن ۸ هجری ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود از اصطلاح "شهر مشهد الرضا" استفاده کرده است.۱۹ و صدرالمتألهین لاهیجانی در کتاب تاریخ و جغرافیای شهر مشهد از واژهٔ مشهد مقدس رضوی استفاده کرده است.۲۰ ابن بابویه قمی در کتاب عیون اخبار الرضا فصلی را به مشهد اختصاص داده و در تمامی اخبار و مطالب همه جا واژهٔ مشهد و مشهد رضوی را آورده است.۲۱ معین الدین محمد الزمچی الاسفزاری مورخ قرن نهم هجری در کتاب روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات مشهد مقدس رضوی نام برده است.۲۲ به نظر می‌رسد با نزدیک شدن به سال‌های پایانی قرون وسطی نام نوغان که هنوز هم بر سکه‌های نیمهٔ اول قرن چهاردهم هجری تحت حاکمیت ایلخانیان دیده می‌شود، به تدریج جای خود را به المشهد یا مشهد داده باشد. در حال حاضر مشهد اغلب با صراحت بیشتری با عناوین مشهد رضا، مشهد مقدس و مشهد توس شناخته می‌شود. اغلب در ادبیات و به ویژه در شعر ما فقط توس را می‌بینیم که مد نظر قرار گرفته است، به عنوان مثال توس جدید در مقابل توس قدیمی یا شهری مقتضی این نام؛۲۳ اینکه توس هم یک شهر و هم یک منطقه است همراه با این واقعیت که هر دو ناحیه همواره به عنوان شهرهای اصلی منطقه در نظر گرفته می‌شوند، این عقیدهٔ غلط را در بین جغرافی‌دانان متأخر عربی رواج داده که توس پایتخت شهری دو بخشی شامل تابران و نوغان است. این عقیدهٔ کاملاً غلط در مورد دو بخشی بودن شهر توس به طور عام در ادبیات اروپایی راه یافته است. سایکس و به دنبال وی، ای. دایز صراحتاً این ایدهٔ غیرقابل دفاع را به چالش کشیدند. جغرافی‌دانان قدیم‌تر عرب به درستی تابران و نوغان را به عنوان دو شهر کاملاً مجزا، از یکدیگر متمایز کردند. ویرانه‌های تابران، توس و مشهد در حدود ۱۹ کیلومتری یکدیگر قرار دارند.۱۹
همچنین به مشهد نام «قبلهٔ هفتم» را نیز اطلاق می‌کنند.۱۴
شهر مشهد در حوزهٔ رودخانهٔ کشف‌رود و در دشت مشهد بین کوه‌های هزارمسجد و بینالود گسترده شده است. این شهر در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه قرار دارد.۴ بیشینهٔ ارتفاع شهر مشهد ۱۱۵۰ متر و کمینهٔ آن ۹۵۰ متر است.
شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است.۹ بیشینهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالای صفر و کمینهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زیر صفر است.۱۰
بیش از ۹۳٪ مردم مشهد فارسی زبان هستند.۱۱ تراکم جمعیت در مشهد بیش از نه‌هزار تن در هر کیلومتر مربع می‌باشد.۲
در تاریخ ۱۳۸۸/۸/۸ سالروز تولد علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان، توسط محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت، و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مشهد رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد.۱۲
مشهد بزرگ‌ترین کلان‌شهر مذهبی جهان نیز می‌باشد.نیازمند منبع این شهر به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال ۲۰۱۷ برگزیده شده است.
ام مشهد
واژهٔ مشهد به معنی محل شهود و محل شهادت است و مشاهد جمع آن است.۱۴ علی بن موسی الرضا پس از قتل به دست مأمون عباسی در سال ۲۰۲ ه. ق. در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و کم‌کم بر پهنهٔ آن، به ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد کوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.۱۵
پیشینهٔ نام مشهد و توس
نوشتار اصلی: طوس
نام «مشهد»، از ابتدای سدهٔ سوم ه. ق. پس از قتل علی بن موسی الرضا پدیدار شد. پیش از آن در مجاورت مشهد شهر مهم نوغان قرار داشت که یکی از چهار شهر ولایت توس و بعد از تابران بزرگ‌ترین و حتی در سده‌های اولیه اسلامی بزرگ‌تر و مهم‌تر از تابران بود. پیش از قتل علی بن موسی الرضا در سال ۲۰۳ ه. ق، و دفن او در کاخ حُمَید بن قَحطَبه در سناباد نوغان خبری از مشهد نبود. حتی نام نوغان توس از سده‌های اولیهٔ اسلامی به بعد در متون راه یافته و پیش از آن تقریباً هیچ خبری از نوغان نیست، بلکه تنها از ولایت توس یا شهر توس اخباری در اساطیر و آثار حماسی بعد به چشم می‌خورد. در نتیجه، تاریخچهٔ مشهد از ابتدا تا پیدایش اسلام در تاریخ توس، و در دو سدهٔ اسلامی در تاریخ نوغان مستتر است.
تاکنون دربارهٔ نام توس وجه تسمیهٔ دقیقی ابراز نشده، ولی «بارتلمه» برای واژهٔ tusa ریشهٔ taos را پیشنهاد داده است. این ریشه دارای دو معنی خالی و رها است.۱۶ این نام هم بر پهلوانی ایرانی و هم بر منطقه‌ای در خراسان اطلاق می‌شود.
توس یکی از شانزده سرزمین مهم و مقدسی بوده که در کتاب دینی ایرانیان اوستا از آن به نام «اُوروِ» یاد شده است. در یکی از بخش‌های اوستا نام توس به عنوان یلی جنگجو آمده است که در برابر پسرانِ دلیرِ ویسه می‌جنگد و از ایزدبانو «اردویسور اناهید» تقاضای یاری می‌کند. پس از آن بیشتر فردوسی توسی است که نام این دیار را بارها در شاهنامه گنجانیده، و به گفتهٔ او سام نیای رستم در کنار کشف‌رود توس با اژدهایی جنگیده و آن را کشته است. کیکاووس نیز گنجی به نام عروس در توس پنهان داشته که چون نوبت به کیخسرو رسیده او به گودرز گفته است تا آن را به پهلوانان ایران، چون زال و گیو و خداوند رخش (رستم) ببخشد. بالاخره یزدگرد بزه‌کار یا اثیم (یزدگرد یکم ساسانی) که پدر بهرام گور بوده به روایت فردوسی در کنار چشمهٔ سو توس بر اثر جفتهٔ اسبی آبی کشته شده است. اما این همه پیش از آن که اهمیت تاریخی داشته باشد خبر از اهمیت توس در عهد باستان می‌دهد.۱۷
نام توس تا دورهٔ ساسانی مشخصاً در متون و منابع نیامده و در کتیبه‌های دورهٔ هخامنشی، شهرهای شمال شرق کشور با نام ایالت پرثوه، جزیی از قلمرو امپراتوری هخامنشی آمده است. در دورهٔ اشکانی نیز نامی از این شهر در دست نیست؛ اما در دورهٔ ساسانی جز چند مورد که حوادثی در این شهر اتفاق می‌افتاده، تاریخ توس را باید در لابه‌لای حوادث و تاریخ منطقهٔ خراسان جستجو کرد.۱۸
ابن حوقل به سادگی این مکان را مشهد نامیده؛ یاقوت، در بیانی صحیح‌تر، آن را مشهد رضوی حرم رضا نام نهاده است. مشهد به عنوان نام یک مکان نخستین بار در المقدیسی و اواخر دههٔ سوم قرن چهارم هجری پدیدار شده است. در حدود نیمهٔ قرن ۸ هجری ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود از اصطلاح "شهر مشهد الرضا" استفاده کرده است.۱۹ و صدرالمتألهین لاهیجانی در کتاب تاریخ و جغرافیای شهر مشهد از واژهٔ مشهد مقدس رضوی استفاده کرده است.۲۰ ابن بابویه قمی در کتاب عیون اخبار الرضا فصلی را به مشهد اختصاص داده و در تمامی اخبار و مطالب همه جا واژهٔ مشهد و مشهد رضوی را آورده است.۲۱ معین الدین محمد الزمچی الاسفزاری مورخ قرن نهم هجری در کتاب روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات مشهد مقدس رضوی نام برده است.۲۲ به نظر می‌رسد با نزدیک شدن به سال‌های پایانی قرون وسطی نام نوغان که هنوز هم بر سکه‌های نیمهٔ اول قرن چهاردهم هجری تحت حاکمیت ایلخانیان دیده می‌شود، به تدریج جای خود را به المشهد یا مشهد داده باشد. در حال حاضر مشهد اغلب با صراحت بیشتری با عناوین مشهد رضا، مشهد مقدس و مشهد توس شناخته می‌شود. اغلب در ادبیات و به ویژه در شعر ما فقط توس را می‌بینیم که مد نظر قرار گرفته است، به عنوان مثال توس جدید در مقابل توس قدیمی یا شهری مقتضی این نام؛۲۳ اینکه توس هم یک شهر و هم یک منطقه است همراه با این واقعیت که هر دو ناحیه همواره به عنوان شهرهای اصلی منطقه در نظر گرفته می‌شوند، این عقیدهٔ غلط را در بین جغرافی‌دانان متأخر عربی رواج داده که توس پایتخت شهری دو بخشی شامل تابران و نوغان است. این عقیدهٔ کاملاً غلط در مورد دو بخشی بودن شهر توس به طور عام در ادبیات اروپایی راه یافته است. سایکس و به دنبال وی، ای. دایز صراحتاً این ایدهٔ غیرقابل دفاع را به چالش کشیدند. جغرافی‌دانان قدیم‌تر عرب به درستی تابران و نوغان را به عنوان دو شهر کاملاً مجزا، از یکدیگر متمایز کردند. ویرانه‌های تابران، توس و مشهد در حدود ۱۹ کیلومتری یکدیگر قرار دارند.۱۹
همچنین به مشهد نام «قبلهٔ هفتم» را نیز اطلاق می‌کنند.۱۴